UNDAK USUK BASA SUNDA

• SAJARAH UNDAK USUK BASA SUNDA

Nurutkeun sawatara para ahli, asupna undak usuk basa kana Sunda téh ti mimiti abad ka – 17, dina mangsa sabagian tatar Sunda kaeréh ku Mataram. Utamana di wewengkon Priangan Ciamis, Tasikmalaya, Garut, Bandung, Sumedang, jeung Cianjur.

•  WANGENAN UNDAK USUK BASA SUNDA

Undak usuk basa Sunda nya éta panta-pantana basa, dipakéna diluyukeun jeung kaayaan umur, kalungguhan, sarta situasi nu nyarita jeung nu diajak katut nu dicaritakeunana.

• WANGUN UNDAK USUK BASA SUNDA

Undak usuk basa Sunda téh umumna diwangun ku genep tahap, nya éta Basa kasar, Basa sedeng, Basa lemes pisan, Basa kasar pisan, jeung Basa panengahan.

a.      Basa Kasar

Basa kasar disebut ogé basa loma. Digunakeun ka sasama, ka babaturan nu geus loma. Salian ti éta (bareto mah) sok dipaké ogé pikeun nyarita ka jalma nu sahandapeun kalungguhanana, pangkatna, umurna: atawa pikeun nyaritakeun jalma nu sahandapeun upama nu dicaritakeunana téh sahandapeun nu diajak nyaritana.

b.      Basa Sedeng

Basa sedeng sok disebut ogé basa lemes keur sorangan, nya éta basa anu dilarapkeun keur ka diri sorangan upama nyarita ku basa lemes, atawa pikeun nyaritakeun sasama ka saluhureun.

Salian ti éta, basa sedeng ogé sok dipaké nyarita jeung jalma nu can wanoh atawa loma lamun nu ngajak nyaritana ngagunakeun basa lemes.

c.       Basa Lemes

Basa lemes sok biasa disebut oge basa lemes keur ka batur. Dilarapkeun pikeun nyarita ka nu saluhureun boh pangkatna, boh kalungguhanana, boh umurna. Basa lemes ogé dipaké ka jalma nu can wanoh atawa loma.

d.      Basa Lemes Pisan

Dipaké pikeun ngahurmat jeung ngajénan ka jalma anu pangkat jeung kalungguhanana dipandang luhur pisan atawa tingkat pangagung.

e.      Basa Kasar Pisan

Basa kasar pisan sok disebut ogé basa cohag. Sok dipaké ku nu keur ambek atawa nu paséa, pikeun maksud ngahina atawa ngécé. Tapi umumna mah basa kasar pisan téh sok dilarapkeun ka sato. Sabab upama dilarapkeun ka jalma bakal karasa pisan kasarna jeung garihalna.

f.        Basa Panengah

Basa panengah dipaké pikeun nyarita ka jalma nu sahandapeun  pangkat jeung kalungguhanana, tapi umurna mah saluhureun. Dipaké ogé pikeun nyaritakeun nu lian upama nu diajak nyaritana téh nagunakeun basa lemes, tur nu dicaritakeunana sahandapeun pangkat jeung kalungguhanana, tapi saluhureun umurna upamadibandingkeun jeung nu nyarita katut nu diajak nyaritana.

Ieu basa panngah téh kalungguhanana aya di sahandapeun basa lemes tapi saluhureun basa kasar.

• WANDA UNDAK USUK BASA SUNDA

Upama nilik kana basa kasar, basa sedeng jeung basa lemesna, undak usuk basa Sunda téh bisa dipasing-pasing jadi tilu wanda.

1.      Undak usuk basa Sunda wanda kahiji

Undak usuk basa Sunda (UUBS) wanda kahiji nya éta UUBS anu basa kasar, basa sedeng, jeung basa lemesna teu sarua.

Conto:

Balik (BK) – Wangsul (BS) – Mulih (BL) – Mantog (BPK) – Mulang (BP)

a.      “Mun maranéh rék balik ayeuna, bareng wé, da kuring gé rék balik ayeuna,” ceuk Dudung ka babaturanana.

b.      “Abdi mah badé ayeuna wangsul téh, Sanggemna mah Titi ogé badé wangsul  ayeuna,” ceuk Dini ka Bu Ratna.

c.       “Mulih ti mana Ibu?” Pa Rijal nanya ka Bu Ratna.

“Wangsul ti ITC ,” tembal Bu Ratna.

d.        “Lain geura mantog  sakieu geus burit, geura ngaji ka dituh!”

Nining ambek ka adina nu keur ulin.

e.      “Ari Emang rek iraha mulang téh?” ceuk Pa Kapala Sakola ka Mang Endin, penjaga sakola nu umurna saluhureun.

2.      Undak usuk basa Sunda wanda kadua

UUBS wanda kadua nya éta UUBS nu basa kasarna béda, tapi basa sedeng jeung basa lemesna sarua.

Conto:

Halangan (BK) – Pambengan (BS) – Pambengan (BL)

a.      “Mun taya halangan, engké soré kuring rék ka imah manéhna,” ceuk Wildan ka Angga.

b.      “Upami teu aya pambengan, engké sontén abdi badé ka bumi Bapa, ceuk Ilham ka Pa Asep.

c.       “Upami teu aya pambengan, saurna engké sontén Pa Kapala Sakola badé ka bumi Pa Maman,” ceuk Pa Rijal ka Bu Ratna.  

3.      Undak usuk basa Sunda wanda katilu

Undak usuk basa Sunda wanda katilu nya éta  UUBS nu basa kasar jeung basa sedengna sarua, tapi basa lemesna béda.

Aya sawatara kecap anu hubunganana jeung pancakaki, saperti kecap adi, alo, anak, lanceuk, jeung aki; sok ngagunakeun kecap pun upama dirobah jadi basa sedeng; jadi pun adi, pun alo, pun anak, pun lanceuk, jeung pun aki. Maksudna adi abdi, alo abdi, anak abdi,jst. Ari pikeun basa lemesna, sok dipaké kecap tuang; jadi tuang rai, tuang putra, tuang rai, tuang putra, tuang raka, jst. Maksudna rai anjeun (Bapak/Ibu/Saderek), putra anjeun, raka anjeun, jst

Conto:

Adi (BK) – Adi (BS) – Rai ( BL)

a.      “Adi kuring mah ayeuna téh kelas lima, sarua jeung adina Rina,” ceuk Dudi ka Dadan, “Ari adi manéh kelas sabaraha, Dan?”

b.      “Pun adi ayeuna téh kelas lima sami sareng adina Rina, “ceuk Dudi ka Pa Asép.

c.       “Dupi tuang rai kelas sabaraha ayeuna téh?” ceuk Pa Rijal ka Bu Ratna.